ΠΑΡΑΚΛΗΣΙΣ:
«Αυτή τη μέρα άφησε να σου εμπιστευτώ την ιστορία μου:
Μελαγχολικός
της ζωής άνεμος είμαι που νυχτώθηκα και απόμεινα σ’ ένα χθες ανάλγητο.
Έλα λοιπόν,
και με τα μάτια σου, που ’ναι καταχνιά κι ενάστρωση, το σύθαμπο και το πρωί
σε μιαν
αλλόκοτη σύγκλιση, ανάστειλε τη νύχτα μου.
Έλα!.. Κι
ας είναι μοιραίο πως αργότερα,
όταν
ανάμεσά μας θ’ αναδεύεται, σε ανυπόφορη μεγέθυνση, το μυστικό μας τ’ αδυσώπητο,
-πως
σημερινοί είμαστε και ξένοι –
με τον υποβολέα της πίκρας μου
παμπάλαιο κατευόδιο θ’ απαγγείλω πάλι στις ώρες τις αγέρωχες,
που ανεβασμένες στις σχεδίες του
ανέκκλητου προς ένα αδηφάγο αύριο θα λάμνουν»
Ένα ποίημα από την πρώτη ποιητική
συλλογή της Κικής Δημουλά ΕΡΕΒΟΣ 1956 που, στη συνέχεια, φώτισε το λογοτεχνικό
στερέωμα με 13 ακόμα ποιητικές συλλογές:
ΤΙΤΛΟΙ και ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ: Έρεβος 1956,
Ερήμην 1958, Επί τα Ίχνη 1963, Το Λίγο του Κόσμου 1971, Το Τελευταίο Σώμα μου
1981, Χαίρε Ποτέ 1988, Η Εφηβεία της Λήθης 1994, Ενός Λεπτού Μαζί 1998, Ήχος
Απομακρύνσεων 2001, Χλόη Θερμοκηπίου
2005, Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως 2007, Τα
Εύρετρα 2010, Δημόσιος Καιρός 2014 και τέλος με Άνω Τελεία 2016
Από τη
συλλογή Έρεβος είναι και το ποίημα ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ απ’ όπου ο εμβληματικός στίχος «φορέσαμε μια ξαστεριά στα μάτια» επιλέχθηκε
ως τίτλος σ’ αυτή την ανάρτηση.
Φορώντας,
λοιπόν, μια ξαστεριά στα μάτια
«με
τις φωτοβολίδες της ελπίδας ας κεντήσουμε τη νύχτα κι ας εφοδιαστούμε με
συνέπεια…»,
καθώς
το προστάζει η χαρισματική ποιήτρια!... Γιατί
«Σκοτώσαμε
την επιφύλαξη με την αιχμή του απόλυτου
και τη
σιωπή μας μ’ ένα καΐκι προσωρινότητας φυγαδέψαμε.
Στρώσαμε
το τραπέζι του αναπάντεχου
με δυο
ποτήρια να κεράσουμε το ενδεχόμενο,
κι
ανάβοντας το κερί της ευαισθησίας
πλάι
στην καρδιά μας,
διαβάζουμε
το λυρικό σαν όλα τηλεγράφημα
γεμάτο
ανακωχή, ίσως και ειρήνη,
που
μια στιγμή συνεπαρμένη και κατάφωτη το φέρνει
συντεταγμένο
από τη μοίρα μας που με κηδεμονία αγέρωχη μας δένει»
[ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ
από τη συλλογή ΕΡΕΒΟΣ 1956]
Ακολουθούν
αποσπάσματα από τη μελέτη της Δέσποινας Παπαστάθη «Κική Δημουλά Αχθοφόρος
Μελαγχολίας: Ποίηση και Ποιητική του Πένθους, εκδόσεις Gutenberg 2018, διανθισμένα και με άλλα ποιήματα από τις πρώτες
συλλογές της Ποιήτριας. – ART by
christy lee rogers
ΣΤΡΩΣΑΜΕ ΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΤΟΥ
ΑΝΕΠΑΝΤΕΧΟΥ ΜΕ ΔΥΟ ΠΟΤΗΡΙΑ ΝΑ ΚΕΡΑΣΟΥΜΕ ΤΟ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΟ:
Η κριτική αναγνώρισε από πολύ νωρίς
την ιδιαίτερη ποιητική φωνή της Κικής Δημουλά, εξαιτίας του τόσο έντονα
ενεργοποιημένου στοχασμού της πάνω στο εφήμερο της ύπαρξης. Γράφοντας χωρίς
μελοδραματισμό και αποφεύγοντας τον τετριμμένο κι εύκολο λόγο αποτύπωσε ψυχικές
στιγμές φευγαλέες, άπιαστες σχεδόν, ώστε ο Άρης Δικταίος να τη χαρακτηρίσει το
«σημαντικότατο κέρδος της νεοελληνικής ποιήσεως».
Ο θάνατος, το κενό που προκαλείται
απ’ την απώλεια, η αίσθηση πως «ο χρόνος εξαντλείται», πως η φθορά είναι η μόνη
απτή πραγματικότητα, πως «η αυλαία δεν θα αργήσει να πέσει» κυριαρχούν στο έργο
της. Η ποιήτρια μοιάζει συμφιλιωμένη με την αγωνία του ανείπωτου, την απουσία,
καθώς ο χρόνος, «ταχυδακτυλουργός μέγας», είναι ο μόνιμος αντίπαλος της. Το
ποιητικό υποκείμενο ζει με τα φαντάσματα του παρελθόντος: τους αγαπημένους που
χάθηκαν, τις ελπίδες που διαψεύστηκαν, την οδύνη του ματαιωμένου έρωτα, την
επίμονη παρουσία του απόντος αγαπημένου σ’ όλες τις εκφάνσεις της
καθημερινότητας. Η ίδια δηλώνοντας το ποιητικό της credo αποκάλυψε πως όλα τα ποιήματα που έγραψε «περιγράφουν
πως μια αρχή κατρακυλάει προς το τέλος, λειτουργία βασικά, μιας μνήμης θανάτου,
που άγνωστοι ποιος ξέρει πόσο μακρινοί πρόγονοί μου, πρόγονοι αιώνες, μου την
άφησαν κληρονομιά», και ομολόγησε πως «γράφοντας, δεν κάνω τίποτε περισσότερο,
παρά πως μ’ ένα τρόπο μυστηριωδώς εκλεγμένον, περιμένω τη σειρά μου, απλώς και
μόνο».
Ο προβληματισμός και η αγωνία για
το αναπότρεπτο του θανάτου εκφράστηκαν στην ποίηση της Κικής Δημουλά μέσα από
την ποιητική του εφήμερου σώματος ήδη από την πρώιμη συλλογή ΕΡΕΒΟΣ 1956… Και
στις επόμενες συλλογές, όμως, οι στίχοι της, εν ολίγοις, διανύουν ευπρεπώς την
ίδια μοίρα:
«Σημειώθηκε χθες διόγκωση της ματαιότητας.
Αυτό, φυσικά, κανείς δεν το αντελήφθη.
Κανείς απ’ τους ελάχιστους «πλησίον μου».
Μονάχα εγώ που όρθια μπρος στο μεσίστιο μέλλον μου,
σε στάση ανήμπορη αλλά κόσμια,
άφησα να διαφύγει από το χώρο μου
ένα ολόκληρο απόγευμα,
σε μια ρευστότητα αθεράπευτη, γνωστή,
αλλ’ επιδεινωμένη»
(ΕΡΗΜΗΝ από την ομότιτλη 2η συλλογή της ποιήτριας
1958)
Η ΠΙΣΤΗ ΠΩΣ ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ
ΟΧΙ Η ΨΥΧΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ
Η αποδόμηση της αξίας των νεκρών
τελετουργικών, η πίστη πως το σώμα και όχι η ψυχή είναι το κέντρο της
ανθρώπινης ύπαρξης, τα ξερά και παγωμένα γηρατειά, η ματαίωση του ερωτικού
βιώματος, η κυριαρχία της θλίψης και της μελαγχολίας, η τοπιογραφία της φθοράς
και του θανάτου, η καταλυτική επίδραση του χρόνου, η αμφισβήτηση της σωτηριολογικής
διάστασης του χριστιανικού μύθου, ο φθινοπωρινός άνθρωπος είναι κάποια από τα
θεματικά μοτίβα που αισθητοποιούν τον αέναο προβληματισμό της ποιήτριας πάνω
στα ανθρώπινα. Ο προβληματισμός αυτός βαθαίνει όταν διαλέγεται με την τέχνη της
φωτογραφίας, της γλυπτικής και της ζωγραφικής, ενώ τα μυστικά της ποίησής της
μας τα αποκαλύπτει στα πολυάριθμα ποιητικά αυτοσχόλια. Η γραφή της κυριαρχείται
από λέξεις με απρόβλεπτες σημασίες που μεταμορφώνουν τα πράγματα, δίνοντας
διέξοδο στο συναισθηματικό αδιέξοδο του σύγχρονου ανθρώπου, αφού του επιτρέπουν
να ονειρεύεται έστω μια «σύντομη, άδετη ζωή».
Η ποίηση, την οποία με τόσο πάθος
και αφοσίωση υπηρέτησε, ήταν για την Κική Δημουλά «μια δια βίου διαδηλώτρια
υπέρ των μοναχικών συμφερόντων της ύπαρξης της», ενώ στην ομιλία που εκφώνησε
κατά την τελετή υποδοχής της στην Ακαδημία Αθηνών, δήλωσε πως γράφει
διαμαρτυρόμενη, «ίσως, επειδή κατά τη μεγάλη εκείνη έκρηξη του σύμπαντος
επικράτησε σκανδαλώδης μεροληψία στη διανομή των θραυσμάτων. Στην ύπαρξή μας
δόθηκε το μικρότερο: αυτό το φευγαλέου». Μέσα από τα ποιήματά της η Κική
Δημουλά ύψωσε τη φωνή της ενάντια σε αυτό το φευγαλέο, στον «ασίγαστο εμφύλιο
πόλεμο / μεταξύ του υπάρχω και του παύω / του μιλώ και του σώπασα» απ’ όπου «η
μόνη κερδισμένη είναι η διάσημη εκείνη / πολεμική ανταποκρίτρια η γραφή»
«Δεν ξέρω που να σε αναζητήσω.
Στις προετοιμασίες των στίχων μου ή
στη θορυβώδη των ενστίκτων μου συναγωγή;
Στις παραινέσεις του απογεύματος
στις υποδείξεις του Μαρτίου
στη χθεσινή μας σύμπτωση
-στις χθεσινές μου ιαχές –
ή σε κάποια αυριανή μου πίκρα
που υπό εχεμύθεια την κρατάς;
(ARS GRATIAE ARTIS από τη συλλογή ΕΠΙ ΤΑ ΙΧΝΗ 1963)
ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ, ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ,
ΜΕΤΩΝΥΜΙΕΣ, ΕΠΑΝΑΛΗΨΕΙΣ, ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ…
Ο λόγος της γοητευτικός, προκλητικά
και αναπάντεχα ανατρεπτικός αντικατοπτρίζει τον εναγώνιο προβληματισμό της
απέναντι στο εφήμερο της ύπαρξης και χαρτογραφεί έναν κόσμο χωρίς βεβαιότητες,
με μόνη αυτή της Ποίησης. Η φωνή της, βαθιά ειρωνική, ακροβατεί πάνω στα
νοήματα προκειμένου να τα αρνηθεί ή να τα αναδημιουργήσει. Αμφισημίες,
μεταφορές μετωνυμίες, επαναλήψεις ανατροπή των καθιερωμένων κανόνων της γραμματικής
και της σύνταξης, απόκλιση από στερεότυπες εκφράσεις συλλαμβάνουν το παράλογο της
ανθρώπινης υπαρξιακής κατάστασης και μεγεθύνουν το απρόβλεπτο του θανάτου.
Η Κική Δημουλά όταν ακόμα ήταν «κορίτσι
νέο… ένιωσε από τότε που άνοιξε τα μάτια
του μπροστά στο θαύμα του κόσμου, την ανάγκη να γράψει τραγούδια, ποιήματα», όπως
συγκινημένα αναφέρει ο θείος της Παν. Καλαμαριώτης στον πρόλογο της συλλογής
Ποιήματα, Αθήνα 1952 – την οποία αργότερα
η ποιήτρια θα αποσύρει από την κυκλοφορία…
[αποσπάσματα από τη
μελέτη της Δέσποινας Παπαστάθη: Κική Δημουλά – Αχθοφόρος Μελαγχολίας. Ποίηση
και ποιητική του Πένθους, εκδόσεις Gutenberg 2018]
ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ’ΤΑΝ ΑΝΟΙΞΗ
ΓΙΑΤΙ Η ΜΝΗΜΗ ΑΥΤΗ ΥΠΕΡΠΗΔΩΝΤΑΣ ΠΑΠΑΡΟΥΝΕΣ
ΕΡΧΕΤΑΙ:
Εκτός εάν η νοσταλγία,
από πολύ βιασύνη,
παραγνώρισ’
ενθυμούμενο.
Μοιάζουνε τόσο μεταξύ
τους όλα
όταν τα πάρει ο χαμός.
Αλλά μπορεί σωστή να
είναι η μνήμη
και να ’ναι ξένο αυτό
το φόντο,
να ’ναι οι παπαρούνες
δανεισμένες
από μιαν άλλη ιστορία,
δική μου ή ξένη.
Τα κάνει κάτι τέτοια η
αναπόληση.
Από φιλοκαλία κι
έπαρση.
Όμως θα πρέπει να ’ταν
άνοιξη
γιατί και μέλισσες
βλέπω
να πετούν γύρω από αυτή
τη μνήμη,
και περιπάθεια και
πίστη
να συνωστίζονται στον
κάλυκά της.
Εκτός αν είναι ο
οργασμός
νόμος του παρελθόντος,
μηχανισμός του
ανεπανάληπτου.
Αν μένει πάντα κάποια
γύρις
στα τελειωμένα πράγματα
για την επικονίαση
της εμπειρίας, της
λύπης
και της ποίησης.
ΑΥΤΟΣΥΝΤΗΡΗΣΗ από τη συλλογή της
Κικής Δημουλά ΤΟ ΛΙΓΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 1971 – το κολάζ με τους στίχους του ποιήματος
φιλοτέχνησε η Τζούλια Φορτούνη]
[Ο διάλογος της συνείδησης με τη ματαιότητα, της μνήμης με το φευγαλέο
της ύπαρξης, βρίσκει ΣΤΟ ΛΙΓΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ την καλύτερή της ίσως έκφρασή του σε
ολόκληρη την ελληνική μεταπολεμική ποίηση, με τη λιτότητα του λόγου να
συναγωνίζεται την πρωτοτυπία και τη δραστικότητά του. Χαρακτηριστικό και
συνεχώς επανερχόμενο θεματικό στοιχείο σ’ αυτή τη συλλογή είναι η φωτογραφία,
ως υποστασιοποιημένη μορφή της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο ον και το μη ον,
στη διάρκεια και στη φθορά… Ίσως τα ωραιότερα ποιήματα της ΔΗΜΟΥΛΑ είναι οι
στοχασμοί της πάνω σε φωτογραφίες: «Σημείο διαχωριστικό δύο απεράντων είσαι.
Δύο αντιμέτωπων πελάγων. Ο ουρανός κι η θάλασσα. Το πλάτος και των δύο
αθροίζεται στο μέτωπό σου. Έχεις πλατύ μέτωπο, αντιμέτωπο στα όρια. Τα δεμένα
πανιά της μορφής σου, η σκεπτική της πλώρη, δείχνουν πως περιμένεις τρικυμία
των απεράντων… Όμως για να υπάρχει γκρεμός στο τοπίο, για να έχω σταθεί στην
άκρη του κρατώντας λουλούδι και χαμογελώντας, θα πει πως όπου να ’ναι έρχεσαι.
Φαίνεται απ’ τη ζωή μου ζωή πέρασε κάποτε… (Μοντάζ, Φωτογραφία 1948
ΜΟΝΤΑΖ φωτογραφία
Σημείο διαπεραστικό δύο απεράντων είσαι.
Δυο αντιμέτωπων πελάγων.
Ο ουρανός κι η θάλασσα
Το πλάτος και των δύο
αθροίζεται στο μέτωπό σου.
Έχεις πλατύ μέτωπο
αντιμέτωπο στα όρια.
Τα δεμένα πανιά της μορφής σου,
η σκεπτική της πλώρη,
δείχνουν πως περιμένεις τρικυμία
των απεράντων.
Όμως εσύ κρατάς τιμόνι.
Εξάρτημα καϊκιού είναι
ή της ζωής σου;
Δική σου είναι η βάρκα
ή κλεμμένη;
Δικό σου είναι το θάρρος
ή της φωτογραφίας;
Οδηγείς ή οδηγείσαι;
Υπήρχε απ’ την αρχή τιμόνι
ή έκανε μοντάζ ο φωτογράφος
κι απόκτησε τιμόνι
το ακυβέρνητο
όπως βρέθηκαν οι αγρότες οι παππούδες μας
στα κάδρα
με γραβάτα;
(από
τη συλλογή της Κικής Δημουλά ΤΟ ΛΙΓΟ ΤΟΥ
ΚΟΣΜΟΥ Εκδόσεις Στιγμή 1990)
ΜΑΚΡΥ ΚΟΥΡΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ, ΜΑ ΤΟ ΧΕΙΡΟΤΕΡΟ
ΠΑΣ ή ΕΡΧΕΣΑΙ ΔΕΝ ΞΕΡΕΙΣ
(ΣΥΛΛΗΒΔΗΝ) Ένα ΑΛΤ, υπόκωφο άκουσα
να με σημαδεύει. Ουδέν πρόβλημα. Έτσι κι αλλιώς μες στην ακινησία προ πολλού με
είχε η αίσθησή μου μεταφέρει. Ωστόσο νιώθοντας ωσάν ακόμα ν’ αναδεύεται το μέσα
μου κατάτι, υπάκουσα στο άκουσμα του ΑΛΤ περιμένοντας να εκπυρσοκροτήσει η
φοβέρα!.. Τίποτα, σιγή απόλυτη, μα δεν ξεθάρρεψα, τα ξέρω εγώ τα κόλπα, ξέρω
ότι με σιγαστήρα σε καθαρίζει το ανεξήγητο κι άντε να το συλλάβεις… Τηρώ,
Χρέος, το κατά δύναμιν τις εντολές σου, τα δύσκολα ΠΡΕΠΕΙ σου. Υπάκουες
δείχνουν οι σκέψεις αλλά όρκο δεν παίρνω μια και έχουν την άνεση να παραβαίνουν
εν κρυπτώ. Αλλά τις πράξεις μου πώς να τις δαμάσω; Βγαίνουν έξω, κόσμο
συναντούν γείτονες πειρασμούς, να μην κοντοσταθούν; Μα φταίνε οι εντολές σου
ούτε πλήρεις ούτε ξεκάθαρες είναι. Για παράδειγμα: Πρέπει να είναι πιστή η
Αγάπη; Κι αν δεν είναι, εμείς τι πρέπει; Με σταυρωμένα τα χέρια ν’ αγαπάμε; [ΔΕΝ
ΑΣΤΟΧΕΙ και ΠΡΕΠΕΙ κι άλλες επιλογές από τη συλλογή της Κικής Δημουλά ΑΝΩ
ΤΕΛΕΙΑ, εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ 2016 – Γιατί όμως Άνω Τελεία; Δεν τον επέλεξα εγώ αυτόν
τον τίτλο δηλώνει η ποιήτρια, μου επεβλήθη. Ίσως τον ενθάρρυνε ότι στο ποίημα
με τίτλο ΤΟ ΠΟΛΥΤΟΝΙΚΟ επαινώ τη σημασία των τόνων και της στίξης. Αν τώρα με
ρωτήσετε γιατί άνω τελεία και όχι τελεία θα πω ότι την απέφυγα γιατί θα ήταν
σαν να κατέθετα μια ληξιαρχική πράξη. Μελόδραμα δηλαδή. Το πιθανότερο όμως
είναι ότι με μαγνήτιζε η λέξη: Άνω. Με τραβούσε κατά πάνω σαν για να με
απομακρύνει από το αρπακτικό: Κάτω.]
